Idealizam, otapanje

Godine 1952, Milovan Đilas je, u danas mahom zaboravljenoj knjizi Legenda o Njegošu, dijagnostikovao i podvrgao nemilosrdnoj kritici idealizam i esencijalizam koji leže u osnovi etnonacionalne mitologizacije – procesa koji od perioda romantizma istrajava u domaćoj kulturi, književnosti i umetnosti (a s raspadom Jugoslavije je, dodajmo, doživeo pravu renesansu). Olako pozivanje na apstrahovane, vanistorijske, transcendentne kategorije dobra i zla, ljudi i prirode, te kosmičko i sudbinsko tumačenje principa nacionalnog bića (njegove veličine i usuda) i autoriteta (njegovog porekla i neprikosnovenosti), ono su što Đilas nalazi neprihvatljivim u tada objavljenoj knjizi Isidore Sekulić, Njegošu – Knjiga duboke odanosti (1951), koju stoga dovodi u vezu sa tri decenije starijom Religijom Njegoševom (1921) Nikolaja Velimirovića, tim ur-tekstom problematičnog religiozno-idealističkog (svakako i ultra-patrijarhalnog) veličanja Njegoša kao Oca Nacije.

Više od sedamdeset godina nakon Đilasove knjige, reditelj Ivan Salatić u svom novom ostvarenju Otapanje vladara (2025) nudi svojevrstan—u današnjoj ideološkoj atmosferi dobrodošao—filmski ekspoze upravo „legende o Njegošu“. Otapanje se odvija u formi alegorije o Morlaku, „vladaru s brda“, koji zbog tuberkuloze napušta crnogorski krš i odlazi na lečenje u Italiju, gde ga njegov odani adjutant Đuko, postepeno postajući svestan Morlakove sve veće vladalačke stranputice i otuđenja od istinskih nacionalnih interesa, na kraju ubija. Salatić kritički pristupa Morlaku: prikazuje ga kao nepodnošljivo prepotentnog, karikira ga kao pesnika i filozofa, a njegov vladalački elitizam dovodi u vezu sa arogantnom ambivalencijom prema sunarodnicima i podanicima, s kojima je prinuđen da deli stigmu „plemenitog divljaka“ (poteklu sa Zapada, kome teži). Gradeći takav, negativan i nedopadljiv lik vladara, Otapanje dovodi u pitanje—štaviše, izvrgava ruglu—idolopoklonstvo koje prožima domaće kultur-ideološke matrice o nacionalnim vođama i drugim primordijalnim balkanskim plemenskim autoritetima.

Pritom, veoma je zanimljiv Salatićev izbor formalnih i estetskih principa na kojima razvija priču o Morlaku i Đuku. Za razliku od Đilasa—koji kritiku etnonacionalnog kultur-idealizma i esencijalizma temelji u metodi istorijskog i dijalektičkog materijalizma—reditelj uzima upravo estetiku apstrahovanog (istorijski dekontekstualizovanog) idealizma kao okvir u kome dela i na kome, strateški, insistira. Otapanje vladara je film hipertrofiranog idealizma: kritika sprovedena „homeopatskom“ metodom prolongirane estetizacije – nesputanom akumulacijom samopodilazeće lepih filmskih kompozicija. To je, moglo bi se čak reći, svojevrsna audiovizuelna Luča mikrokozma, čiji je konačni cilj autodestruktivan: da izjede samu sebe!

Ono što je u filmu jasno uspostavljeno kao autorov kritički stav prema Morlaku—otvoreno ismevanje ovog vladara—nije, pak, podjednako jasno kada je reč o Đukovoj drastičnoj odluci i finalnom činu. Koliko je Morlak nepodnošljiva figura autoriteta koja patetično mlatara etničkim esencijama i idealima, toliko je njegova smrt prikazana na način koji niti Đuku niti gledaocima ostavlja mogućnost istinskog istupanja iz tog istog idealističkog okvira. Naime, dok Đukovo ubistvo Morlaka sa istorijske pozornice uklanja jednog empirijskog vladara, njegov čin istovremeno otvara prostor za ustoličenje vladarevog autoriteta kao veličine koja prevazilazi istorijske okvire njegovog postojanja. Taj aspekt procesa ideološke mitologizacije nacionalnih vrednosti reditelj ne problematizuje. Važnoj zaključnoj sekvenci—Morlakovom epski intoniranom masovnom sprovodu—nedostaje upravo onaj zanimljivi element kritičke persiflaže, zahvaljujući kome je film do tada uspešno i konzistentno kontrirao različitim transcendentnim težnjama etnonacionalnog pojekta.

Otapanje vladara počinje kratkim uvodnim tekstom koji gledaoce obaveštava da je reč o priči zasnovanoj na beleškama (Đukovim), otkrivenim na papiru u koji današnji prodavci na pijaci u Kotoru umotavaju ribu. Ovaj „vulgarno-materijalistički“ podatak o izvoru filmskog narativa uspostavlja zdravu osnovu za jaku, stilski neortodoksnu, kritiku nacional-idealističke ideologije koja sledi. Stiče se, međutim, utisak da je u završnici filma otrežnjujuća materijalistička funkcija ovog uvoda pomalo… zaboravljena.

Postoji, ipak, jedan donekle enigmatičan kadar u filmu—prvo pojavljivanje Morlaka na ekranu (neposredno pre naslova)—koji svojom jezovitošcu izaziva snažan osećaj nelagode, a čije se reverberacije, kao destabilizujuća senka sumnje, zatim protežu preko čitavog idealizmu podložnog narativa o Ocu Nacije. To je kadar Morlaka, „vladara među varvarima i varvara među vladarima“ (kako ga Đuko opisuje), koji teško dišući (iscrpljen? bolestan? Ili, pak, gnevan? razjaren?), ispod obrva gleda pravo u kameru, dok u ruci drzi bič. Nešto je trulo u Legendi o…

Fotografije iz filma Otapanje vladara: Meander Film.